ZAGŁĘBIE DĄBROWSKIE – POMIĘDZY PRUSAMI A ROSJĄ PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

Termin Zagłębie Dąbrowskie pojawił się w połowie XIX wieku. Dzisiaj posiada podwójne znaczenie: „zagłębie” jako obszar od połowy XVIII wieku eksploatacji zasobów węgla kamiennego, występującego w charakterystycznych nieckach (zagłębieniach); i Zagłębie Dąbrowskie od miejscowości Dąbrowa (obecnie Dąbrowa Górnicza), gdzie w pierwszej połowie XIX wieku wyznaczono centrum zarządzania przemysłem w całym regionie.

Za autora nazwy Zagłębie Dąbrowskie, używanej już powszechnie od około 1850 roku, uważany jest Józef Patrycjusz Cieszkowski (1798-1867), naczelny zawiadowca kopalń rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim. Do oficjalnego obiegu termin Zagłębie wszedł dzięki drukowi w 1856 roku mapy autorstwa Jana Hempla: Karta Geognostyczna Zagłębia Węglowego w Królestwie Polskim . Od lat osiemdziesiątych XIX wieku powszechnie używano już terminu Zagłębie Dąbrowskie.

Zagłębie Dąbrowskie ukształtowało się na terenach historycznego polskiego Księstwa siewierskiego. W 1794 roku Księstwo zostało zajęte przez wojska pruskie, a w rok później stało się częścią Królestwa Pruskiego, jako ziemie III zaboru. W państwie Hohenzollernów tereny te weszły w skład tzw. Nowego Śląska (Neu-Schlesien).

Zmiana przynależności terytorialnej Nowego Śląska nastąpiła w czasie wojen napoleońskich, na mocy traktatu w Tylży z 1807 roku. Stał się on wtedy częścią utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku , na mocy decyzji podjętych na Kongresie Wiedeńskim, włączono to terytorium do Królestwa Polskiego.

W Królestwie Polskim Zagłębie Dąbrowskie najpierw znajdowało się w województwie krakowskim, potem kolejno: od 1837 roku w guberni krakowskiej, od 1841 roku w guberni kieleckiej, a od 1845 w guberni radomskiej (w powiecie olkuskim).

W 1867 roku powstał powiat będziński przyłączony do guberni piotrkowskiej. Zaczęto go od tej pory utożsamiać z historycznym Zagłębiem Dąbrowskim.

Cechą charakterystyczną Zagłębia Dąbrowskiego w XIX wieku był burzliwy proces industrializacji do tej pory rolniczego obszaru.

W pierwszej połowie XIX wieku dla gospodarki regionu szczególnie zasłużył się Stanisław Staszic. Wznowił wydobycie w uruchomionej już w czasach pruskich kopalni Reden. Rozpoczął organizowanie przemysłu w regionie i wprowadził, dzięki swoim współpracownikom, szereg innowacji technologicznych.

Staszic powołał także Korpus Górniczy – organizację obejmującą wszystkich stałych pracowników górnictwa i hutnictwa. Jego członkowie dzielili się na osiem klas. Pierwsze pięć tworzyli urzędnicy i nadzór techniczny, kolejne trzy zrzeszały robotników. Istniała możliwość zmiany grupy.  Specjalny fundusz (kasa braterska) gwarantował członkom Korpusu, w razie niezdolności do pracy (wypadki), opiekę materialną i medyczną. Opieką obejmowano również rodziny poszkodowanych. Nie bez znaczenia była także wychowawcza rola organizacji (na przykład walka z pijaństwem). S. Staszic był też prekursorem szkolnictwa zawodowego. Znaczne fundusze przeznaczane na poprawę warunków bytowych nie zaspakajały jednak wszystkich potrzeb robotników zagłębiowskich. Poza tym opieka ograniczona była tylko do członków Korpusu.

Godnym następcą Staszica był książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, przyczyniając się także do rozwoju zagłębiowskiego przemysłu. Warto przypomnieć także postać Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego, który zasłużył się w rozpoznaniu złóż surowców na terenie Zagłębia Dąbrowskiego i wdrażaniu najnowszych technologii przemysłowych, z którymi zapoznał się podczas swojej podróży po Anglii. Trudno przecenić jego zasługi dla rozwoju regionu zagłębiowskiego. Jego badania pozwoliły na ustalenie położenia większości pokładów węgla kamiennego i innych złóż mineralnych. Wydatnie poprawił stan techniczny kopalń. Można tu wymienić kładzenie szyn żelaznych w chodnikach kopalnianych z wagonikami ciągniętymi przez konie, a także wprowadzenie do użytku obudowy filarowej. Pełniąc funkcję naczelnika Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim, wdrożył innowacyjną metodę eksploatacji złóż węgla, zwaną dąbrowską lub zagłębiowską, polegającą na eksploatacji pokładów grubymi warstwami. Rozbudował kopalnię Ksawery. Dzięki jego staraniom założono szkoły dla dzieci górników w Niemcach i na Ksawerze. Cieszkowski był też twórcą polskiej terminologii górniczej, która zastąpiła dotychczasową – niemiecką. 

Ogromny rynek zbytu na obszarze carskiej Rosji stanowił zachętę do inwestycji przemysłowych w Zagłębiu Dąbrowskim. Przykładem może być tu Będzin, na którego obszarze pod koniec XIX wieku funkcjonowało już 11 kopalń.

Jednym z symboli zagłębiowskiej industrializacji stała się „Huta Bankowa” w Dąbrowie, której budowa sfinansowana została przez Bank Polski. Już w 1834 roku rozpoczęła produkcję, ale budowa trwała później nadal. Pod koniec lat 30. XIX wieku huta posiadała 6 wielkich pieców zaopatrzonych w maszyny parowe o mocy 80 KM. Była największym tego typu zakładem w całym Królestwie Polskim, aczkolwiek jej potencjał nie był wykorzystywany w pełni. W latach 80. XIX wieku władze rosyjskie gruntownie przebudowały zakłady przy pomocy kapitału francuskiego i włoskiego. Huta stała się wówczas wiodącym zakładem przemysłowym w całym Zagłębiu Dąbrowskim.

Olbrzymie znaczenie dla rozwoju Zagłębia Dąbrowskiego odegrała budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Pierwotnie kolej miała być poprowadzona przez Dąbrowę Górniczą do Niwki, a stamtąd połączona z Górnośląską Koleją w Mysłowicach, ale ze względów politycznych dopiero po wojnie krymskiej doszło do rozbudowy i otwarcia w 1859 roku linii Ząbkowice–Sosnowiec–Katowice. Uruchomienie odnogi kolei warszawsko-wiedeńskiej z Ząbkowic Będzińskich do Szopienic, a dalej do Katowic, przez Dąbrowę, Będzin, Sosnowiec, stało się głównym impulsem do dalszego rozwoju przemysłowego całego Zagłębia Dąbrowskiego.

Przy okazji budowy odnogi ząbkowickiej umieszczono w Sosnowcu komorę celną. Dzięki dogodnemu połączeniu z Rosją, ale także z Niemcami i Austro-Węgrami, zaczęły na tym terenie inwestować wielkie koncerny niemieckie, głównie z Górnego Śląska. Kiedy w 1879 roku wszedł w życie nowy układ handlowy pomiędzy Niemcami a Rosją, wprowadzający wysokie cła ochronne, część z przemysłowców przeniosła się na stałe do Zagłębia Dąbrowskiego, by ominąć ograniczenia i swobodnie wysyłać swoje towary w głąb Rosji.

Kopalnie i huty, wraz z nowoczesnymi liniami kolejowymi przecinającymi Zagłębie Dąbrowskie, przekształciły region przed I wojną światową w jeden z  najbardziej uprzemysłowionych i zurbanizowanych obszarów nie tylko Królestwa Polskiego, ale i całego Cesarstwa Rosyjskiego.

Wiek XIX z powodu przyrostu demograficznego i napływu ludności do szybko rozwijającego się przemysłu był epoką, w której nastąpił gwałtowny rozwój miast w Zagłębiu Dąbrowskim, zarówno tych posiadających już historyczną tradycję (Czeladź i Będzin), jak i całkowicie nowych, które powstały w otoczeniu rozrastających się zakładów przemysłowych (Dąbrowa, Sosnowiec).  

Będzin od początku industrializacji zagłębiowskiej, a więc od pierwszej połowy XIX wieku, uczestniczył w burzliwych przemianach gospodarczych.  Powoli upadającemu miastu przemysł dał możliwość odrodzenia i nadzieję na szybki rozwój. Przed wybuchem I wojny światowej swoją siedzibę miały w Będzinie już 42 zakłady przemysłowe o różnej wielkości (w tym 3 kopanie węgla kamiennego i 3 huty), w których zatrudniano łącznie 5500 robotników. Do rozwoju miasta przyczyniło się też oczywiście włączenie w sieć Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej poprzez odnogę ząbkowicką i zbudowanie dworca w Będzinie.

Po zniszczeniach wojennych w XVIII Będzin liczył zaledwie 279 domów, w większości drewnianych. W mieście były 3 budynki murowane: dom wójtowski, ratusz i młyn (nie licząc zamku i kościoła). W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku na peryferiach zaczęły powstawać stopniowo kolonie robotnicze, najpierw „Ksawera”, po roku 1826 wokół założonej cynkowni dzielnica Warpie, a potem, w połowie XIX wieku, kolonia wokół kopalni „Koszelew”. W 1858 roku na 361 domów było już aż 120 budynków murowanych. Będzin obejmował zarówno zindustrializowane obszary (Nowy Będzin), jak i teren starego miasta z średniowieczną tradycją. Miejscem zdecydowanie odmiennym była leżąca na uboczu feudalna rezydencja, pałac w Gzichowie. Nie ukształtowało się klasyczne centrum wielkomiejskie. Zabudowa miała charakter bardzo chaotyczny. Przygotowany w drugiej połowie XIX wieku plan rozwoju przestrzennego Będzina nie został zrealizowany.

W drugiej połowie XIX wieku pozycja Będzinie wśród miast zagłębiowskich słabła, chociaż nadal był stolicą powiatu. Miasto ponosiło głównie konsekwencje związane ze szczególnymi  stosunkami wyznaniowymi i narodowościowymi, znaczną przewagą ludności żydowskiej. Już w 1880 roku na 6 090 mieszkańców było tylko 1 403 chrześcijan i aż 4 687 żydów. Stosunek ten utrzymał się w zasadzie do wybuchu I wojny światowej. Ludność katolicka stanowiła mniejszość na obszarze miasta, nadając całemu obszarowi będzińsko-zawierciańskiemu odrębny charakter. W 1913 roku we wszystkich osadach przemysłowych i w obydwu dużych miastach (Będzin, Sosnowiec) żydzi stanowili aż 25% ogółu ludności.

Czeladź, podobnie jak Będzin, także powstała już w średniowieczu. Jednak na początku XIX wieku była tylko małym, feudalnym miasteczkiem, które w wiekach XVII i XVIII nie różniło się bardzo od otaczających je wsi. Nawet odkrycie złóż węgla, których eksploatację rozpoczęto w okresie pruskiego Nowego Śląska wskutek inicjatywy Redena, a potem działalność inwestycyjna Banku Polskiego w Królestwie Polskim, nie zmieniły sytuacji. Dodatkowo czynnikiem negatywnym w rozwoju miejscowości stała się decyzja o pominięciu Czeladzi w planach budowy linii kolejowej, co tak bardzo pomogło innym miejscowościom Zagłębia Dąbrowskiego.

Spóźniona industrializacja dotarła do Czeladzi dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W 1875 roku nastąpiło otwarcie pierwszego pola górniczego i rozpoczęcie eksploatacji węgla kamiennego przez niemiecki koncern Hohenlohe. Zakłady te przejęli w 1900 roku przemysłowcy z Łodzi.

Pod koniec XVIII wieku Czeladź liczyła około 211 drewnianych domów. W centrum miejscowości znajdowały się murowane budynki: kościoła parafialnego, plebanii, ratusza i szkoły. Do wybuchu wojny wzrost liczby ludności nie był w mieście duży. Nowych  budynków murowanych było znacznie mniej niż w Będzinie i Sosnowcu. Cały XIX-wieczny rozwój miejscowości związany był właściwie tylko z obszarem zindustrializowanym. Wokół kopalni Hohenlohe powstało nowe osiedle. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto również budowę osiedla wokół kopalni „Saturn” i tam też, nad Brynicą, założono szkołę i kasyno urzędnicze. Podobnie powstała kolonia przy kopalni „Czeladź”.

Rozwój osad przykopalnianych wokół kopalni „Czeladź” i kopalni „Saturn” spowodował powstanie chaotycznej zabudowy wokół starego centrum. Obok okazałych domów urzędników i kadry technicznej, powstawały budowane naprędce chaty biedoty. To wrażenie braku planu zabudowy potęgowały pozostawione w przestrzeni miasta nieużywane wyrobiska i glinianki wzdłuż  nieuregulowanego koryta Brynicy.

Inaczej niż dwóch miast o średniowiecznej tradycji w Zagłębiu Dąbrowskim, Będzina i Czeladzi, potoczyły się losy Dąbrowy. Wzrost znaczenia miejscowości związany był z industrializacją i rozwojem kopalni „Reden” i „Ksawery”, a potem powstaniem huty „Bankowa”. Olbrzymie znaczenie miało także włączenie Dąbrowy w sieć Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej po stworzeniu odnogi ząbkowickiej (1858-1859). Jeszcze ważniejsze było dla Dąbrowy zbudowanie drugiej linii kolejowej, łączącej miasto szerokotorową koleją z Dęblinem (1882–1885), przez Kielce, Skarżysko Kamienną, Radom. Dawało to bezpośrednie połączenie z pozostałą częścią Imperium Rosyjskiego, umożliwiając handel na wielką skalę, także ze względu na wprowadzenie ceł utrudniających bezpośredni eksport towarów przemysłowych z Niemiec do Rosji. Dąbrowa i całe Zagłębie Dąbrowskie uzyskały dzięki temu od 1879 roku monopolistyczną pozycję eksportu towarów przemysłowych wytwarzanych tylko nad Przemszą i Brynicą na wielki rynek rosyjski.

O znaczeniu, jakim była industrializacja w procesach urbanizacyjnych (rozwoju miast) w XIX wieku świadczy gwałtowny przyrost liczby ludności w Dąbrowie, z około 200 mieszkańców w XVIII wieku do 6 tys. w 1880 roku i 36 tys. przed wybuchem I wojny światowej. Miejscowość (od 1909 roku Dąbrowa Górnicza; od 1916 roku z prawami miejskimi) podzieliła się w tym okresie na dwie wyraźne części. W Starej Dąbrowie przeważały nadal tradycyjne zagrody wiejskie, z drewnianymi domami krytymi gontem. Obok powstawały domy dla robotników oraz  kamienice i wille dla urzędników w osiedlach przyzakładowych (Reden, Ksawery, Huta Bankowa). Mieszkania robotnicze w tej nowej części miały, jak na ówczesne czasy, dość wysoki standard. Były to murowane domy 1-2-rodzinne z wytyczonymi przy nich działkami ziemi. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku, wraz z pogorszeniem się sytuacji ekonomicznej całego Królestwa Polskiego, mieszkania te zaczęły ulegać dewastacji.

Rozwój Dąbrowy Górniczej sprzyjał ukształtowaniu się sporej grupy polskiej inteligencji, głównie inżynierów i techników. To oni byli inicjatorami tworzenia polskich instytucji kulturalnych: biblioteki, orkiestry górniczej, teatru amatorskiego (w 1903 roku w Dąbrowie Górniczej otworzono teatr „Bagatela”). Ta działalność stała się później podstawą tworzenia polskiego ruchu narodowego.

Dzisiaj Sosnowiec uważany jest za centrum Zagłębia Dąbrowskiego, przed 200 laty był jednak jeszcze niewielką wsią. Początki miasta połączenia kilku feudalnych posiadłości, przede wszystkim dóbr sielecko-modrzejewskich i sosnowieckich z okolicznymi folwarkami: Gzichów, Małobądz, Pogoń z Ostrą Górką.

Kariera Sosnowca była rezultatem splotu korzystnych dla tej miejscowości okoliczności. Wszystkie związane były  z uprzemysłowieniem i rozbudową Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.W 1859 roku umieszczono tutaj komorę celną na granicy z Prusami, a w 1860 roku oddano do użytku dworzec kolejowy, od którego, wzdłuż torowiska, zaczęła rozbudowywać się główna ulica, która do dzisiaj pozostała główną osią komunikacyjną i centrum miasta. Tutaj wzniesiono jeszcze na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku dwa hotele: „Poznański” i „Warszawski”, a obok powstawały mieszczańskie kamienice i domy dla urzędników kolejowych. Podobnie, ale na osi prostopadłej do dworca, powstała ulica Modrzejowska, prowadząca dawnym, starym szlakiem do Modrzejowa. Od schyłku XIX wieku zaczęli na niej umieszczać swoje domy i sklepy oraz warsztaty żydzi. W otoczeniu zaczęły powstawać rezydencje pałacowe przemysłowców, w większości Niemców, wznoszących jednocześnie w obok swoje fabryki (przede wszystkim włókiennicze), produkujące głównie na rynek rosyjski. Umieszczenie zakładów w Zagłębiu Dąbrowskim pozwalało im ominąć zaporowe cła na towary przemysłowe wprowadzone w 1879 roku, które wprowadziła Rosja. Około 1890 roku Henryk Dietel wybudował pałac otoczony sporym parkiem w stylu romantycznym. W 1885 roku powstał pałac Ernsta Schöna. Dołączyły do nich inne rodziny przemysłowców: Lamprechtów, Mauve.  

Dla robotników najpierw wznoszono prymitywne zabudowania bez kanalizacji i wodociągów. Przełomem stało się  zbudowanie pod koniec XIX wieku przez Gwarectwo Renard wielorodzinnych domów przeznaczonych początkowo dla personelu technicznego, a potem także dla robotników. Były one już wyposażone w podstawową infrastrukturę w bezpośrednim toczeniu. Obok zbudowano szpital, łaźnię, i elektrownię (pierwsza w całym Zagłębiu Dąbrowskim) i piekarnię mechaniczną.

Liczba mieszkańców Sosnowca rosła błyskawicznie (w 1880 roku – 9300, w 1901 roku – 50 tys., w 1914 – 118 tys.) i przed wybuchem I wojny światowej był już największym miastem Zagłębia Dąbrowskiego. Prawa miejskie otrzymał w 1902 roku. 

Cechą specyficzną Sosnowca była jego wielowyznaniowość. Wprawdzie dominowała polska ludność katolicka (ponad 80%), ale prawie 12% stanowili ewangelicy, a ponadto mieszkali w mieście także żydzi i prawosławni. Ci ostatni wprawdzie byli głównie rosyjskimi urzędnikami, ale prawosławne budowle sakralne wpłynęły na wygląd Sosnowca, w którym pojawiły się cerkwie.

Ludność ewangelicka w Sosnowcu pojawiła się wraz z postępującą industrializacją i była to przede wszystkim grupa napływowa pochodzenia niemieckiego. Większość stanowili luteranie (niespełna 12%).

Ludność żydowska w Sosnowcu pojawiła się w XVIII wieku. Starania żydów sosnowieckich, którym przeciwstawiał się rabin będziński, o uzyskanie pozwolenia na utworzenie nowej gminy wyznaniowej zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1910 roku.

Sosnowiec był najszybciej rozwijającym się w Zagłębiu Dąbrowskim polskim ośrodkiem kulturalnym, z dużą grupą inteligencji. Nie tylko, jak w Dąbrowie Górniczej, inżynierów i techników, ale także przedstawicieli tzw. wolnych zawodów (lekarzy, prawników), dziennikarzy, nauczycieli i urzędników. Od 1901 roku istniało w mieście Polskie Towarzystwo Lekarskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Józef Czajkowski, nie tylko lekarz ale również człowiek o zainteresowaniach naukowych, publikujący liczne artykuły medyczne, dokumentujące występujące powszechnie w Zagłębiu Dąbrowskim choroby zawodowe, przede wszystkim w przemyśle cynkowym. W 1897 roku powstał stały teatr w Sosnowcu. Pojawiła się także polska prasa. Od początku wieku ukazywała się gazeta „Kurier Sosnowiecki”, a od 1910 roku wysokonakładowy dziennik „Iskra” (12 tys. egzemplarzy) z dodatkami przeznaczonymi dla dzieci i robotników. Redaktorem tego popularnego pisma był Wiktor Monsiorski. W ślad za tym nastąpiło też ożywienie polskiej działalności społecznej i politycznej.

Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914 roku. Z Zagłębia Dąbrowskiego Rosjanie wycofali się bez walki, nie zniszczono także miejscowych zakładów przemysłowych. Zajęty przez państwa centralne teren podzielono na dwie strefy okupacyjne: austriacką (obwód dąbrowski) i niemiecką (powiat będziński, ale z siedzibą władz okupacyjnych w Sosnowcu). Okupanci szczególnie liczyli na możliwość wykorzystania surowców znajdujących się w Zagłębiu Dąbrowskim.

Po wydaniu przez dwóch cesarzy państw centralnych, Franciszka Józefa I i Wilhelma II, tzw. Aktu 5 listopada i utworzeniu w 1916 roku Królestwa Polskiego, Zagłębie Dąbrowskie stało się jego częścią. Już wówczas bardzo aktywne były w całym regionie ugrupowania niepodległościowe. Szczególnie chętnie do nielegalnej działalności niepodległościowej przystępowała młodzież, działając w organizacjach: Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, „Strzelec”, a później także w polskim harcerstwie.

Intensywnie prowadzono od początku wojny do 1917 roku rekrutację do Legionów Polskich walczących u boku Austrii i Niemiec. Ostatnie badania wskazują, że z Zagłębia Dąbrowskiego pochodziła prawdopodobnie największa liczba ochotników w 1914 roku, które znalazły się w tych oddziałach.

W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, a mieszkańcy Zagłębia Dąbrowskiego czynnie uczestniczyli w przejmowaniu urzędów i budowie polskiej administracji. Powiat będziński w II Rzeczypospolitej wszedł w skład województwa kieleckiego.