ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA. OD XVIII DO POCZĄTKU XX WIEKU

Datą przełomową dla przynależności administracyjnej ziemi częstochowskiej był 1793 rok . Po II rozbiorze Polski Prusy zajęły obszar o łącznej powierzchni 57 100 km², zamieszkany przez 1 200 000 osób. Do zaboru pruskiego dołączono także Częstochowę wraz z najbliższymi okolicami, odłączając ją od reszty historycznej Małopolski, do której do tej pory należała.

Ziemię częstochowską administracyjnie przyłączono najpierw do tzw. Prus Południowych (Südpreußen). W 1798 roku roku, reskryptem pruskiego ministra Otto Karla von Vossa, z byłych województw kaliskiego i sieradzkiego utworzono departament kaliski, który podzielono na 11 obwodów. Stolicą jednego z obwodów, ze względów ekonomicznych, została Stara Częstochowa. Sekularyzacja Nowej Częstochowy, jak i rozszerzenie na nią praw miejskich, stworzyło późniejszą podstawę dla połączenia obu leżących obok siebie miast: Starej i Nowej Częstochowy. W tym samym 1798 roku utworzono także powiat częstochowski, który przyczynił się do ukształtowania odmienności historycznej regionu.

W czasie wojen napoleońskich, po traktacie w Tylży w 1807 roku, ziemia częstochowska weszła w skład Księstwa Warszawskiego, jako część departamentu kaliskiego. Cały departament zajmował powierzchnię 18 765 km². W jego skład wchodziło 11 powiatów: Konin, Kalisz, Warta, Szadek, Sieradz, Odolanów, Wieluń, Piotrków, Radomsko, Ostrzeszów oraz Częstochowa.

Stanowisko prefekta (urzędnika stojącego na czele administracji departamentu) powierzono Antoniemu Garczyńskiemu. Burmistrzami Częstochowy (Starej Częstochowy) w okresie Księstwa Warszawskiego byli kolejno: Ignacy Jeziorkowski oraz Dymitry Bożewski. Z kolei w Nowej Częstochowie stanowisko to objął Jan Muszyński.

W 1809 roku, podczas wojny z Austrią, w wyniku działań militarnych oba miasta poniosły duże straty materialne.

Po klęsce Napoleona, zgodnie z ustaleniami podjętymi na kongresie wiedeńskim w 1815 roku, ziemia częstochowska weszła w skład utworzonego Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim.

Na mocy decyzji administracyjnej powiat częstochowski włączony został początkowo do województwa kaliskiego. Już jednak w 1816 roku nastąpiła zmiana. Utworzono osobny obwód wieluński (z siedzibą w Wieluniu) w skład, którego, wszedł powiat wieluński i częstochowski.

1. Na podstawie map znajdujących się powyżej odpowiedz, jakie państwa sąsiadowały z powiatem częstochowskim w XIX wieku?
2. Częścią jakiego obwodu była Częstochowa?
3. Nad jaką rzeką położone jest miasto?

Nowa sytuacja polityczna w Królestwie Polskim okazała się, przynajmniej w początkowym okresie, korzystna dla miasta. Przystąpiono do odbudowy zniszczonej po wojnach napoleońskich części Starej Częstochowy, wytyczając nową oś miasta, którą została ul. Najświętszej Marii Panny, do dzisiaj centralny punkt Częstochowy (patrz – zdjęcie).

W 1818 powstała droga łącząca Starą i Nową Częstochowę, co zdecydowało o ich połączeniu w jeden organizm miejski w 1826 roku. Symbolem zrastania się obydwu miast był nowy ratusz.

Częstochowa w pierwszej połowie XIX wieku przeżywała dynamiczny rozwój urbanistyczny, który spowodował zdystansowanie przez miasto innych miejscowości leżących na terenie powiatu i ukształtowanie regionalnego centrum administracyjnego.

Jedną z form represji władz carskich po powstaniu listopadowym było wprowadzanie na terenie Kongresówki założeń ustroju administracyjnego, analogicznego do rosyjskiego. Ukazem z 1837 roku województwa przemianowano na gubernie, komisje wojewódzkie na rządy gubernialne, a prezesów komisji wojewódzkich na gubernatorów cywilnych. W 1842 roku obwody zmieniono na powiaty, te zaś na okręgi.

Zmiany te doprowadziły do likwidacji powiatu częstochowskiego i włączenia go w skład nowo utworzonej guberni warszawskiej. Nie zahamowało to jednak rozwoju gospodarczego miasta. Impulsem dodatkowym dla szybko rozwijającego się przemysłu w Częstochowie stała się budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Jej pierwszy odcinek, łączący Piotrków z Częstochową, oddano do użytku w 1846 roku .

W roku 1866 wprowadzono nowy podział administracyjny. Częstochowskie znalazło się w guberni piotrkowskiej, która powstał kosztem guberni warszawskiej i radomskiej. Od północy gubernia piotrkowska graniczyła z gubernią warszawską i kaliską, od zachodu z kaliską i pruskim Górnym Śląskiem, od wschodu z guberniami radomską i kielecką, a od południa, od tzw. Trójkąta Trzech Cesarzy z Austrią. Stolicą guberni był Piotrków Trybunalski. Gubernia dzieliła się na osiem powiatów  (ujezdów):

• będziński,
• brzeziński,
• częstochowski,
• łaski,
• łódzki, 
• noworadomski,
• piotrkowski, 
• rawski. 

Ziemia częstochowska po reformie z 1866 roku stałą się więc na powrót powiatem. W jego skład weszły: Częstochowa, Janów, Kłobuck, Krzepice, Mstów, Olsztyn i Przyrów, Bargły, Dźbów, Grabówka, Huta Stara, Kamienica Polska, Kamyk, Kuźniczka, Lipie, Miedźno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Potok Złoty, Popów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Staropole, Wancerzów i Węglowice.

W 1897 roku powiat częstochowski zamieszkiwało 159 754 osób, w tym: 83,3% Polaków, 2,5% Rosjan, 1,3% Niemców, 11,9% Żydów.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku nastąpił, dzięki uprzemysłowieniu, intensywny wzrost gospodarczy w Częstochowie. Do pionierów industrializacji w mieście zaliczyć można Berka Kohna, który wraz z Adolfem Oderfeldem otworzył w 1869 roku drukarnię i zakład litograficzny. W Rakowie Bernard Hantke uruchomił w 1897 roku hutę.

Napływ kapitałów zagranicznych z Francji, Belgii i Niemiec zdynamizował proces industrializacji. Najważniejszą gałęzią przemysłu częstochowskiego stało się ostatecznie włókiennictwo, ale silnie rozwinęły się też przemysły metalowy i chemiczny. Częstochowa zajmowała w guberni piotrkowskiej pod względem produkcji przemysłowej drugą pozycję, zaraz po Łodzi.

Uprzemysłowienie wpływało na zmiany społeczne. Przede wszystkim przyczyniało się do przyrostu demograficznego, wzmacnianego migracjami zarobkowymi ludności ze wsi do miasta (szczególnie po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim w 1864 roku). Do decyzję przeniesienia się na stałe do Częstochowy skłaniało nieraz także usytuowanie w mieście siedziby powiatu, a także religijne znaczenie kultu maryjnego, związanego z Jasną Górą.

W czasie I wojny światowej wojska rosyjskie wycofywały się w sierpniu za Wisłę bez walki, ale w przypadku Częstochowy doszło do walk w mieście z wycofującymi się Rosjanami. Powiat częstochowski znalazł się jednak już w 1914 roku pod okupacją niemiecką. Tylko Jasna Góra, ze względów religijnych, była pod kontrolą austriacką.

W 1915 roku dokonano tymczasowego podziału terenów okupowanych przez państwa centralne (Niemcy i Austrię) i powstały niemieckie Generał Gubernatorstwo Warszawskie i austriackie Generał Gubernatorstwo Lubelskie. Linia demarkacyjna pomiędzy niemiecką i austriacką strefą okupacyjną rozdzieliła powiaty: będziński, częstochowski, wieluński, łaski, łódzki, rawski i puławski. Częstochowa pozostała pod okupacją niemiecką.

Po utworzeniu przez państwa centralne z polskich ziem okupowanych Królestwa Polskiego w 1916 roku, Częstochowa stała się jego częścią.

Po odzyskaniu niepodległości w II Rzeczypospolitej powiat częstochowski został włączony do województwa kieleckiego.