ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA. OD XVIII DO POCZĄTKU XX WIEKU

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Jakie znaczenie dla Polaków miała Częstochowa w okresie wczesnonowożytnym?

2. Do jakiego zaboru włączono Częstochowę w XVIII wieku?

3. Jakie terytoria weszły w skład Królestwa Polskiego od 1815 roku ?

4. Na czym polegała autonomia Królestwa Polskiego i w jakich okolicznościach ją zlikwidowano?

1. Ziemia częstochowska w zaborze pruskim i w Księstwie Warszawskim

Datą przełomową dla przynależności administracyjnej ziemi częstochowskiej był 1793 rok . Po II rozbiorze Polski Prusy zajęły obszar o łącznej powierzchni 57 100 km2, zamieszkany przez 1 200 000 osób. Do zaboru pruskiego dołączono także Częstochowę wraz z najbliższymi okolicami, odłączając ją od reszty historycznej Małopolski, do której do tej pory należała.

Ziemię częstochowską administracyjnie przyłączono najpierw do tzw. Prus Południowych (Südpreußen). W 1798 roku roku, reskryptem pruskiego ministra Otto Karla von Vossa, z byłych województw kaliskiego i sieradzkiego utworzono departament kaliski, który podzielono na 11 obwodów. Stolicą jednego z obwodów, ze względów ekonomicznych, została Stara Częstochowa. Sekularyzacja Nowej Częstochowy, jak i rozszerzenie na nią praw miejskich, stworzyło późniejszą podstawę dla połączenia obu leżących obok siebie miast: Starej i Nowej Częstochowy. W tym samym 1798 roku utworzono także powiat częstochowski, który przyczynił się do ukształtowania odmienności historycznej regionu.

W czasie wojen napoleońskich, po traktacie w Tylży w 1807 roku, ziemia częstochowska weszła w skład Księstwa Warszawskiego, jako część departamentu kaliskiego. Cały departament zajmował powierzchnię 18 765 km2. W jego skład wchodziło 11 powiatów: Konin, Kalisz, Warta, Szadek, Sieradz, Odolanów, Wieluń, Piotrków, Radomsko, Ostrzeszów oraz Częstochowa.

Stanowisko prefekta (urzędnika stojącego na czele administracji departamentu) powierzono Antoniemu Garczyńskiemu. Burmistrzami Częstochowy (Starej Częstochowy) w okresie Księstwa Warszawskiego byli kolejno: Ignacy Jeziorkowski oraz Dymitry Bożewski. Z kolei w Nowej Częstochowie stanowisko to objął Jan Muszyński.

W 1809 roku, podczas wojny z Austrią, w wyniku działań militarnych oba miasta poniosły duże straty materialne.

2. W Królestwie Polskim

Po klęsce Napoleona, zgodnie z ustaleniami podjętymi na kongresie wiedeńskim w 1815 roku, ziemia częstochowska weszła w skład utworzonego Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim.

Na mocy decyzji administracyjnej powiat częstochowski włączony został początkowo do województwa kaliskiego. Już jednak w 1816 roku nastąpiła zmiana. Utworzono osobny obwód wieluński (z siedzibą w Wieluniu) w skład, którego, wszedł powiat wieluński i częstochowski.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)
  1. Na podstawie map znajdujących się powyżej odpowiedz, jakie państwa sąsiadowały z powiatem częstochowskim w XIX wieku?
  2. Częścią jakiego obwodu była Częstochowa?
  3. Nad jaką rzeką położone jest miasto?

 

Nowa sytuacja polityczna w Królestwie Polskim okazała się, przynajmniej w początkowym okresie, korzystna dla miasta. Przystąpiono do odbudowy zniszczonej po wojnach napoleońskich części Starej Częstochowy, wytyczając nową oś miasta, którą została ul. Najświętszej Marii Panny, do dzisiaj centralny punkt Częstochowy (patrz – zdjęcie).

Aleja Najświętszej Marii Panny – widok z wieży klasztoru na Jasnej Górze

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Jceel)

W 1818 powstała droga łącząca Starą i Nową Częstochowę, co zdecydowało o ich połączeniu w jeden organizm miejski w 1826 roku. Symbolem zrastania się obydwu miast był nowy ratusz.

Częstochowa w pierwszej połowie XIX wieku przeżywała dynamiczny rozwój urbanistyczny, który spowodował zdystansowanie przez miasto innych miejscowości leżących na terenie powiatu i ukształtowanie regionalnego centrum administracyjnego.

Ratusz w Częstochowie zbudowany w latach 1828-1836. Budynek późnoklasycystyczny, pierwotnie zbudowany na planie kwadratu z dwoma pawilonami bocznymi,  kilkakrotnie przebudowywany. Pierwotnie obok ratusza wybudowane były dwa pomieszczenia stanowiące więzienie i wartownię. Odszuka informację na temat placówki, która dziś mieści się we wnętrzach ratusza

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Geociekawostki)
Ciekawostka

Stara i Nowa Częstochowa

Pierwotnie istniały dwa odrębne miasta, Stara i Nowa Częstochowa. Każde z nich miało własny budynek władz miejskich. Ratusz Nowej Częstochowy spłonął prawdopodobnie w czasie konfederacji barskiej, natomiast ratusz Starej Częstochowy zniszczony został w okresie wojen napoleońskich. Obecny ratusz został wybudowany w latach 1828–1836, już po połączeniu obu miast. Jego projekt wykonał architekt województwa kaliskiego Franciszek Reinstein. Koszt budowy ratusza wyniósł 45000 ówczesnych złotych. W 1841 roku zabudowania ratuszowe ogrodzono podmurowanym parkanem.

Jedną z form represji władz carskich po powstaniu listopadowym było wprowadzanie na terenie Kongresówki założeń ustroju administracyjnego, analogicznego do rosyjskiego. Ukazem z 1837 roku województwa przemianowano na gubernie, komisje wojewódzkie na rządy gubernialne, a prezesów komisji wojewódzkich na gubernatorów cywilnych. W 1842 roku obwody zmieniono na powiaty, te zaś na okręgi.

Zmiany te doprowadziły do likwidacji powiatu częstochowskiego i włączenia go w skład nowo utworzonej guberni warszawskiej. Nie zahamowało to jednak rozwoju gospodarczego miasta. Impulsem dodatkowym dla szybko rozwijającego się przemysłu w Częstochowie stała się budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Jej pierwszy odcinek, łączący Piotrków z Częstochową, oddano do użytku w 1846 roku .

Ciekawostka

Kolej Warszawsko-Wiedeńska,  pierwsza linia kolejowa w Królestwie Polskim

Dworzec cZęstochowa ŚBCUruchomiona w latach 1845–48, łączyła Warszawę przez Skierniewice, Piotrków i Częstochowę z Krakowem, Wiedniem i Wrocławiem. Odcinek Piotrków-Częstochowa został uruchomiony już w 1846 roku. W  Królestwie Polskim ostatnią stacją była Granica, czyli dzisiejsze Maczki, po stronie galicyjskiej kluczową rolę odgrywał węzeł Szczakowa, a po pruskiej stacja Mysłowice. Kolej Warszawsko-Wiedeńska wybudowana została z inicjatywy H. Łubieńskiego i P. Steinkellera, a od 1842 jej inwestorem był rząd. Długość linii kolejowej wynosiła 307 km.

3. W guberni piotrkowskiej po 1866 roku

W roku 1866 wprowadzono nowy podział administracyjny. Częstochowskie znalazło się w guberni piotrkowskiej, która powstał kosztem guberni warszawskiej i radomskiej. Od północy gubernia piotrkowska graniczyła z gubernią warszawską i kaliską, od zachodu z kaliską i pruskim Górnym Śląskiem, od wschodu z guberniami radomską i kielecką, a od południa, od tzw. Trójkąta Trzech Cesarzy z Austrią. Stolicą guberni był Piotrków Trybunalski. Gubernia dzieliła się na osiem powiatów  (ujezdów):

  • będziński,
  • brzeziński,
  • częstochowski,
  • łaski,
  • łódzki, 
  • noworadomski,
  • piotrkowski, 
  • rawski. 

 

Ciekawostka

Gubernia piotrkowska

Na czele guberni stał gubernator, wicegubernator i tzw. rząd gubernialny, który otrzymał szerokie uprawnienia w kwestiach administracyjnych, gospodarczych i społecznych. Na czele powiatów stali naczelnicy, będący szefami administracji oraz stróżami przestrzegania prawa i porządku. Sprawowali oni nadzór nad gminami, gromadami i miastami w podległym im powiecie. Pierwszym gubernatorem piotrkowskim: od 13 stycznia 1867 roku do 28 lutego 1884 roku został generał lejtnant I.S. Kachanow, absolwent Akademii Artylerii w Petersburgu i dowódca 3. Brygady Artylerii Gwardii w Warszawie od 1864 roku. […] Kolejnym gubernatorem mianowano N. A. Zinowjewa, który pełnił tę funkcję do 17 lutego 1887 roku. Realizował koncepcje generał-gubernatora warszawskiego Josifa Hurki, rusyfikacji i hamowania rozwoju ziem Królestwa Polskiego. […] Ostatnim gubernatorem od 16 kwietnia 1910 roku do 1915 roku był M.E. Jaczewski. […] 

W guberni piotrkowskiej zanotowano bardzo szybki przyrost ludności w końcu XIX wieku i na początku XX wieku. W 1866 roku liczyła około 620 000 mieszkańców, a już w 1874 roku ich liczba wzrosła do 706 606, w 1886 roku do 927 000, a z cudzoziemcami do 957 000 mieszkańców. […] 

Według spisu z 1897 roku, ludność guberni wynosiła 1 403 901 mieszkańców (mężczyzn było 697 096, a kobiet 706 805), w tym : 72,1% Polaków, 1,4% Rosjan, 10,6% Niemców, 15,2% Żydów. Katolikami było 1 023 200 mieszkańców guberni, prawosławnymi – 22 251 mieszkańców, luteranami – 131 398 mieszkańców, kalwinami – 2758 mieszkańców, baptystami – 1021 mieszkańców, mahometanami – 311 mieszkańców, a judaizm wyznawało 222 558 mieszkańców.

Ludność miast stanowiła blisko 35 procent mieszkańców guberni. Największymi miastami guberni były: Łódź – 314 020 mieszkańców, Częstochowa – 45 045 mieszkańców, Piotrków – 31 182 mieszkańców, Będzin – 23 757 mieszkańców.

W 1910 roku ludność guberni liczyła już 2 063 500, a gęstość zaludnienia wynosiła 171 osób na kilometr kwadratowy.

Na podstawie: D. Nawrot, Gubernia piotrkowska, „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, nr 1.

Ziemia częstochowska po reformie z 1866 roku stałą się więc na powrót powiatem. W jego skład weszły: Częstochowa, Janów, Kłobuck, Krzepice, Mstów, Olsztyn i Przyrów, Bargły, Dźbów, Grabówka, Huta Stara, Kamienica Polska, Kamyk, Kuźniczka, Lipie, Miedźno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Potok Złoty, Popów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Staropole, Wancerzów i Węglowice.

W 1897 roku powiat częstochowski zamieszkiwało 159 754 osób, w tym: 83,3% Polaków, 2,5% Rosjan, 1,3% Niemców, 11,9% Żydów.

4. Rozwój gospodarczy regionu w drugiej połowie XIX wieku

W latach siedemdziesiątych XIX wieku nastąpił, dzięki uprzemysłowieniu, intensywny wzrost gospodarczy w Częstochowie. Do pionierów industrializacji w mieście zaliczyć można Berka Kohna, który wraz z Adolfem Oderfeldem otworzył w 1869 roku drukarnię i zakład litograficzny. W Rakowie Bernard Hantke uruchomił w 1897 roku hutę.

Napływ kapitałów zagranicznych z Francji, Belgii i Niemiec zdynamizował proces industrializacji. Najważniejszą gałęzią przemysłu częstochowskiego stało się ostatecznie włókiennictwo, ale silnie rozwinęły się też przemysły metalowy i chemiczny. Częstochowa zajmowała w guberni piotrkowskiej pod względem produkcji przemysłowej drugą pozycję, zaraz po Łodzi.

Uprzemysłowienie wpływało na zmiany społeczne. Przede wszystkim przyczyniało się do przyrostu demograficznego, wzmacnianego migracjami zarobkowymi ludności ze wsi do miasta (szczególnie po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim w 1864 roku). Do decyzję przeniesienia się na stałe do Częstochowy skłaniało nieraz także usytuowanie w mieście siedziby powiatu, a także religijne znaczenie kultu maryjnego, związanego z Jasną Górą.

 

Ciekawostka

Polscy pielgrzymi z trzech zaborów na Jasnej Górze po upadku powstania styczniowego

Masowy ruch pątniczy po upadku powstania styczniowego w 1863 roku miał charakter już nie tylko religijny, ale także stał się manifestacją polskiego patriotyzmu. Corocznie do Częstochowy przybywało od 700 do 1000 pielgrzymek, łącznie około 300-400 tys. pątników z około 2 tys. miejscowości. Szczytowymi momentami były uroczystości 500-lecia Jasnej Góry w 1882 roku, w których uczestniczyło 436 tys. pielgrzymów oraz uroczystości związane z poświęceniem nowej jasnogórskiej wieży w 1906 roku, kiedy do Częstochowy przybyło blisko 500 tys. pątników.

Większość pielgrzymów przybywała z Królestwa Polskiego. Z zaboru austriackiego przeważali pątnicy z zachodniej Małopolski i ze Lwowa. Z zaboru pruskiego z Wielkopolski. Z pruskiego Górnego Śląska po powstaniu styczniowym przybyło w sumie 710 pielgrzymek, najwięcej z dużych miast górnośląskiego okręgu przemysłowego i wschodnich powiatów. rejencji opolskiej. Pod względem liczby pielgrzymek i ich liczebności był to drugi pod względem wielkości po Królestwie Polskim region, skąd pątnicy docierali na Jasną Górę, chociaż przed wybuchem I wojny światowej natężenie tych pielgrzymek spadało.

Na podstawie: Z.S. Jabłoński, Jasna Góra w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku – jej udział w dążeniach niepodległościowych, w: Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t.2: W okresie niewoli 1793-1918, red. R. Kołodziejczyk, Częstochowa 2005, s.176-177.

 

5. I wojna światowa i jej konsekwencje

W czasie I wojny światowej wojska rosyjskie wycofywały się w sierpniu za Wisłę bez walki, ale w przypadku Częstochowy doszło do walk w mieście z wycofującymi się Rosjanami. Powiat częstochowski znalazł się jednak już w 1914 roku pod okupacją niemiecką. Tylko Jasna Góra, ze względów religijnych, była pod kontrolą austriacką.

Klasztor jasnogórski na starej pocztówce

Śląska Biblioteka Cyfrowa

W 1915 roku dokonano tymczasowego podziału terenów okupowanych przez państwa centralne (Niemcy i Austrię) i powstały niemieckie Generał Gubernatorstwo Warszawskie i austriackie Generał Gubernatorstwo Lubelskie. Linia demarkacyjna pomiędzy niemiecką i austriacką strefą okupacyjną rozdzieliła powiaty: będziński, częstochowski, wieluński, łaski, łódzki, rawski i puławski. Częstochowa pozostała pod okupacją niemiecką.

Po utworzeniu przez państwa centralne z polskich ziem okupowanych Królestwa Polskiego w 1916 roku, Częstochowa stała się jego częścią.

Po odzyskaniu niepodległości w II Rzeczypospolitej powiat częstochowski został włączony do województwa kieleckiego.

Tekst źródłowy

Z historii Częstochowy – wiek XIX (fragmenty)

Wiek XIX był dla Częstochowy okresem niebywałego rozkwitu. Podwaliny pod dynamiczny rozwój miasta dało połączenie Nowej i Starej Częstochowy w jeden organizm miejski. Formalne zatwierdzenie tego faktu nastąpiło postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa z 19 sierpnia 1826 roku, z równoczesnym nadaniem Częstochowie praw i przywilejów przysługujących miastom wojewódzkim. (…)

Osią kompozycyjną zespolonego organizmu miejskiego stała się, wytyczona z rozmachem, arteria komunikacyjna, stanowiąca najkrótsze połączenie Starego Miasta z klasztorem i Nową Częstochową i doprowadzająca masy pielgrzymów do celu ich wędrówki. Wysadzona drzewami Aleja Najświętszej Maryi Panny stała się z czasem najbardziej charakterystycznym elementem miasta.(…)
Zlikwidowano wały i okopy stanowiące fortyfikacje ziemne twierdzy jasnogórskiej a u stóp klasztoru założono parki miejskie.

Burzliwym był okres powstania styczniowego. Przed wybuchem powstania odbywały się manifestacje patriotyczne (w tym wspólna polsko-żydowska), w bitwach powstańczych w regionie (m.in. pod Kruszyną, Janowem, Mełchowem, Żarkami) brali udział mieszczanie częstochowscy. W odwet za wsparcie udzielane powstańcom represje dotknęły Jasną Górę – skonfiskowano większość jej majątku, wprowadzono do klasztoru załogę, wstrzymano możliwości przyjęć do nowicjatu. Represje ograniczały rozwój klasztoru aż do początków XX w. Odrodzenie klasztoru nastąpiło po powtórnej koronacji Cudownego Obrazu w 1910 r.

Uruchomienie linii kolei Warszawsko – Wiedeńskiej w 1846 roku dało miastu nowy impuls rozwoju gospodarczego. Powstawały liczne manufaktury i fabryki. Rozwinął się przemysł włókienniczy, metalurgiczny, drzewny, chemiczny. Częstochowa stała się wówczas najszybciej rozwijającym się miastem Królestwa Polskiego, będąc znanym ośrodkiem metalurgii (Huta Hantkego), włókiennictwa (francuskie, belgijskie i polskie zakłady włókiennicze), galanteryjnego (rozwojowi tej branży oraz zabawkarstwa Częstochowa zawdzięczała nazwę “polska Norymberga”). W początkach XX w. Częstochowa była czwartym pod względem wielkości ośrodkiem przemysłowym Królestwa Polskiego. Wyrazem znaczenia miasta była zorganizowana w 1909 r. Wystawa Przemysłowo – Rolnicza, największa przed I wojną światową prezentacja polskiej gospodarki.

Rys historyczny miasta http://www.czestochowa.pl

Pytania i polecenia:

1. Na podstawie tekstu i zdjęcia w tekście głównym przedstaw, jaką rolę pełniła i pełni Aleja NMP w Częstochowie?

2. Wyjaśnij, w jaki sposób mieszkańcy Częstochowy uczestniczyli w wydarzeniach powstania styczniowego?

3. Wyjaśnij, dlaczego carskie represje po powstaniu ograniczyły rozwój Klasztoru jasnogórskiego?

4. Opisz, w jaki sposób uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej wpłynęło na rozwój miasta?

5. Wyjaśnij, jakim działaniom Częstochowa zawdzięczała nazwę „polska Norymberga”?

6. Wyjaśnij, czego dowodem było zorganizowanie Wystawy Przemysłowo-Rolniczej w Częstochowie w 1909 roku?

7. Na podstawie tekstu i zdjęcia Klasztoru Jasnogórskiego na starej pocztówce (powyżej), opisz jak zmieniło się otoczenie klasztoru w XIX wieku?

Zapamiętaj

Ziemia częstochowska należy do historycznej Małopolski

Ziemia częstochowska ukształtowała się jako osobny region historyczny w XIX wieku, po utworzeniu powiatu częstochowskiego leżącego na obszarze Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskimWzrost znaczenia Częstochowy nastąpił po połączeniu Starej i Nowej Częstochowy w 1826 roku, a także wraz z narastającym kultem maryjnym skoncentrowanym wokół Klasztoru Jasnogórskiego

W drugiej połowie XIX wieku w mieście nastąpił w Częstochowie szybki wzrost produkcji przemysłowej, szczególnie w przemyśle włókienniczym

W guberni piotrkowskiej, do której powiat częstochowski należał od 1866 roku, miasto pod względem produkcji przemysłowej zajmowało drugą pozycję, ustępując tylko Łodzi
Zadania

1. Przedstaw zmiany przynależności administracyjnej Częstochowy/powiatu częstochowskiego w XIX wieku.

2. W pierwszej połowie XIX wieku nastąpiło połączenie Starej i Nowej Częstochowy, jak wpłynęło to na rozwój miasta?

3. Wyjaśnij, co spowodowało, że Częstochowa zajmowała drugą po Łodzi pozycję w guberni piotrkowskiej pod względem produkcji przemysłowej w drugiej połowie XIX wieku?

4. Przeanalizuj tekst lekcji i połącz postacie z informacją o ich działalności.

    Uruchomił hutę w Rakowie Zaprojektował nowy ratusz w Częstochowie Pionier rozwoju gospodarczego Częstochowy, otworzył drukarnię i zakład litograficzny
    Tutaj dowiesz się więcej R. Krzysztofik, Aglomeracja częstochowska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.D. Nawrot, Gubernia piotrkowska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Spyra, Żydzi na ziemi częstochowskiej, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 3, 2016, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.B. Urbanowicz, Cerkiew Prawosławna na ziemi częstochowskiej, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.D. Złotkowski, Ziemia częstochowska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.

    Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t.2: W okresie niewoli 1793-1918, red. R. Kołodziejczyk, Częstochowa 2005

    Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, red. A. Czarnota, S. Krakowski, B. Puczyński, Fr. Sobalski, A. Rotaub, Katowice 1964

    Powiązane lekcje

    ŚLĄSK W GRANICACH PAŃSTWA PRUSKIEGO

    historia, społeczeństwo

    PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, INDUSTRIALIZACJA, GÓRNICTWO WĘGLOWE, GERMANIZACJA    

    rozpocznij lekcję    

    GÓRNY ŚLĄSK POD PANOWANIEM HOHENZOLLERNÓW (1742-1914)

    historia, społeczeństwo

    WALKA O ŚLĄSK, PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, GERMANIZACJA, INDUSTRIALIZACJA, POLSKI RUCH NARODOWY, GÓRNICTWO WĘGLOWE      

    rozpocznij lekcję    

    ŚLĄSK CIESZYŃSKI POD PANOWANIEM HABSBURGÓW (1742–1918)

    historia, społeczeństwo

    WALKA O ŚLĄSK, AUSTRIACKI GÓRNY ŚLĄSK, KSIĘSTWO CIESZYŃSKIE, POLSKI RUCH NARODOWY, MACIERZ SZKOLNA  

    rozpocznij lekcję    

    ZAGŁĘBIE DĄBROWSKIE - POMIĘDZY PRUSAMI A ROSJĄ PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

    historia, społeczeństwo

    TRÓJKĄT TRZECH CESARZY, GÓRNICTWO WĘGLOWE, KOLEJ WARSZAWSKO-WIEDEŃSKA, ZAGŁĘBIE  

    rozpocznij lekcję    

    JAWORZNO POMIĘDZY MAŁOPOLSKĄ A ŚLĄSKIEM PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

    historia, społeczeństwo

    WOLNE MIASTO KRAKÓW, KOLEJ WARSZAWSKO-WIEDEŃSKA, ROZWÓJ REGIONALNY, JAWORZNICKIE GWARECTWO WĘGLA KAMIENNEGO, GÓRNICTWO WĘGLOWE  

    rozpocznij lekcję