JAWORZNO POMIĘDZY MAŁOPOLSKĄ A ŚLĄSKIEM PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

Pierwsze wzmianki o Jaworznie pojawiają się  już w XIII wieku. Rozwój osady w średniowieczu wiązał się bezpośrednio z kopalnictwem kruszcowym. Eksploatacja galeny ołowianej zakończyła się na tym terenie dopiero w wieku XVI, z powodu wyczerpania się surowca.

Przygraniczna osada, wraz z odrębnymi ówcześnie innymi miejscowościami: Byczyną, Ciężkowicami i Długoszynem  (należącymi do istniejącej wówczas kasztelanii chrzanowskiej), rozwijała się w obrębie parafii jaworznickiej. W 1274 roku książę Bolesław Wstydliwy oderwał te ziemie od Księstwa opolskiego, włączając je do Księstwa krakowskiego. W tym czasie ukształtowała się więc granica pomiędzy Małopolską a Śląskiem na rzece Przemszy, obok Jelenia. Ponieważ książęta śląscy złożyli pod koniec XIII wieku hołdy lenne królowi czeskiemu, granica na Przemszy stała się granicą między Polską a Czechami.

Po włączeniu do Księstwa krakowskiego miejscowość krótko należała do Gryfitów, małopolskiego rodu możnowładców. Potem weszła w skład dóbr biskupa krakowskiego. Pod koniec XVIII wieku, wraz z reformą skarbową w Rzeczypospolitej,  dobra jaworznickie stały się własnością skarbu państwa.

Na skutek III rozbioru Polski Jaworzno weszło w skład zaboru austriackiego. Jednak w okresie wojen napoleońskich – w 1809 roku – przyłączono je na 6 lat do Księstwa Warszawskiego. W traktacie wiedeńskim w 1815 roku, kiedy utworzono pod auspicjami mocarstw rozbiorowych Rzeczpospolitą Krakowską (Wolne Miasto Kraków), Jaworzno weszło w jej skład. Po klęsce powstania krakowskiego w 1846 roku i likwidacji  Rzeczypospolitej, Jaworzno na powrót stało się częścią zaboru austriackiego.

Zmiany polityczne w pierwszej połowie XIX wieku miały także pozytywne skutki, związane z postępowymi reformami wewnętrznymi. Na mocy Kodeksu Napoleona chłopi uzyskali wolność osobistą. W 1827 roku na terenie  Rzeczypospolitej Krakowskiej zniesiono pańszczyznę, jednocześnie chłopi otrzymali ziemię na warunkach tzw. wieczystej dzierżawy, oznaczającej w praktyce prawo własności (pełna reforma uwłaszczeniowa w całym zaborze pruskim nastąpiła jednak dopiero w 1848 roku).

W latach 1833 – 1838 wybudowano drogę bitą łączącą Krzeszowice, Trzebinię, Chrzanów oraz Jaworzno z Krakowem. Kolejna, krótsza droga, powstała w 1876 roku na zalecenie Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego. Wkrótce też uzyskała ona status drogi powiatowej.

Jednym z najważniejszych osiągnięć komunikacyjnych, mającym istotne znaczenie gospodarcze dla ziemi jaworznickiej, była budowa linii kolejowej, łączącej Kraków z Mysłowicami. Z przyczyn technicznych nie udało się stworzyć bezpośredniego połączenia z Jaworznem, jednak doprowadzono je do pobliskich Ciężkowic i Szczakowej. Dobudowanie do tej linii kolejowej nowego odcinka Szczakowa – Maczki (Granica) pozwoliło z kolei na włączenie Jaworzna i Szczakowej do sieci związanej z strategiczną dla tej części Europy Koleją Warszawsko-Wiedeńską. W 1903 roku ukończono budowę linii lokalnych: Jaworzno – Chrzanów oraz Jaworzno – Szczakowa, z uwzględnieniem bocznic dla szybko rozwijających się miejscowych zakładów przemysłowych.

Oprócz rozwoju sieci komunikacyjnej, w XVIII wieku w Jaworznie  ponownie pojawił się przemysł wydobywczy, jednak już nie górnictwo kruszcowe, ale górnictwo węgla kamiennego. Jeszcze za panowania ostatniego polskiego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego – rozpoczęła pracę w Szczakowej pierwsza kopalnia w 1767 roku, ale rychło zaprzestała wydobycia. Ponownie wydobycie zainicjował w 1790 roku dzierżawcy dóbr jaworznickich Aleksander Romiszewski i dopiero wówczas można mówić o regularnej eksploatacji węgla kamiennego w Jaworznie.

Szybki rozwój górnictwa węglowego w Jaworznie nastąpił po roku 1871, kiedy to miejscowe kopalnie wykupiła spółka wiedeńskich bankierów i przemysłowców, tworząc Jaworznickie Gwarectwo Węgla Kamiennego. Głównym odbiorcą węgla była kolej. Skoncentrowanie przemysłu w rękach jednej grupy kapitałowej pozwoliło spółce na uzyskanie statusu monopolisty. Prywatne kopalnie nie były w stanie sprostać konkurencji z Gwarectwem i stopniowo je likwidowano.

Następstwem zmian organizacyjnych był szybki wzrost wydobycia. O ile na początku XIX wieku łącznie kopalnie prywatne w Jaworznie i Dąbrowie wydobywały nie więcej niż 1600 ton węgla kamiennego, a przed utworzeniem Gwarectwa około 50 tys. ton rocznie, to w 1880 wydobycie kopalń gwarectwa wyniosło 250 tys. t, w 1890 – 459 tys. t, a w 1900 – 733 tys. t. Stanowiło to 84 % wydobycia w skali całej Galicji. Zyski umożliwiały z kolei rozbudowę i modernizację technologiczną górnictwa jaworznickiego. Na przełomie wieków XIX i XX, przy miejscowych kopalniach Rudolf i Fryderyk August, uruchomiono elektrownie zakładowe, które z czasem przekształcono w pierwszą elektrownię miejską w Jaworznie.

Oprócz wydobycia węgla kamiennego w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku rozpoczęto także produkcję cynku oraz ałunu (dzielnica Stara Huta).

Industrializacja powodowała naturalne zmiany w strukturze przestrzennej ówczesnej wsi Jaworzno. Wzrost liczby mieszkańców zatrudnianych w przemyśle wymuszał ich zakwaterowanie w pobliżu miejsca pracy, co z kolei powodowało konieczność budowy mieszkań dla robotników. Tak powstawały tzw. osady przyfabryczne. Pod koniec  XIX wieku bracia Izaak Wolf i Dawid Gutmanowie (współudziałowcy Gwarectwa) posiadali już 198 budynków z 610 mieszkaniami oraz 5 tzw. domów-koszar dla 520 robotników bez rodzin. Jeśli doliczymy do tego budynki użyteczności publicznej (łaźnie, szkoły), administracje kopalń, budowle sakralne, jak i zabudowę indywidualną, widać wyraźnie, że urbanizacja obszaru Jaworzna w tym czasie była ciągła i bardzo dynamiczna.

W ślad za wzrostem liczby mieszkańców rozwijała się infrastruktura miejscowości. W 1857 roku Jaworzno otrzymało własny oddział urzędu skarbowego, następnie pocztę i posterunek policji (1871). W 1893 roku otwarto w Jaworznie oddział sądu powiatowego.

Początki administracji terytorialnej Jaworzna przypadają także na wiek XIX. Jeszcze w Rzeczypospolitej Krakowskiej Jaworzno, wraz z Byczyną, Jeleniem, Ciężkowicami, Szczakową, Dabrową i Długoszynem, było samodzielną gminą wiejską z własnym wójtem dla wszystkich tych miejscowości. W 1838 roku wprowadzono system komisarzy dystryktowych, następnie tzw. system gmin okręgowych (Bezirksgemeinde), obejmujących od kilku do kilkunastu miejscowości. Wraz z Jaworznem w gminie takiej znalazły się Byczyna, Ciężkowice, Dąbrowa, Jeleń, Długoszyn, Szczakowa. Luszowice, Góry Luszowskie, Czyżówka, Płoki, Myślachowice, Siersza i Wodna.

Austriacka reforma samorządowa z lat sześćdziesiątych XIX wieku pociągnęła za sobą kolejne zmiany w ustawodawstwie. W 1896 roku nadano status małomiasteczkowy 131 miejscowościom w Galicji, w tym Szczakowej. Jaworzno zostało pominięte, choć było większym i ludniejszym ośrodkiem od wielu wsi ujętych w tekście ustawy.

Wobec tego rada gminy wystąpiła z wnioskiem do władz o nadanie także Jaworznu praw miejskich. Po pierwszej, bezskutecznej petycji, powtórzono ją w 1900 roku. Wtedy dopiero spotkała się ona z przychylnością Państwowej Rady w Chrzanowie. Kwestię podjął następnie galicyjski Sejm Krajowy we Lwowie, który 21 czerwca 1901 roku uchwalił nadanie Jaworznu praw miejskich (status małomiasteczkowy). 21 września 1901 roku ustawę  o prawach miejskich dla Jaworzna podpisał cesarz Franciszek Józef I. Pierwszym burmistrzem miasta Jaworzna został  Franciszek Schattanek.

W czasie I wojny światowej w mieście nie było działań wojennych. W 1918 roku Jaworzno wraz z byłym zaborem austriackim znalazło się w odrodzonym państwie polskim. W II Rzeczypospolitej należało do województwa krakowskiego.