IBR

Słownik pojęć

SACRUM - Sfera świętości, tego co boskie (w przeciwieństwie do ludzkiego, czyli profanum).

SALDO MIGRACJI - Różnica między wielkością napływu i odpływu ludności w danym czasie np. roku.

SAMORZĄDOWY ZAKŁAD BUDŻETOWY - Instytucja tworzona przez samorząd, która wykonuje różnego rodzaju zadania na rzecz gminy, powiatu czy województwa, np. gospodaruje lokalami, budynkami, organizuje transport, opiekę medyczną, zaopatrzenie w wodę, gospodarkę odpadami, dba o zieleń, zarządza cmentarzami i in.

SARKAZM - Drwina, szyderstwo, złośliwa ironia.

SECESJA - Styl w sztuce przełomu XIX i XX w., widoczny zwłaszcza w rzemiośle artystycznym, architekturze wnętrz, grafice, nazwa stylu pochodzi od słowa secessio – łac. Odłączenie, oderwanie się.

SELBSTCHUTZ - (Samoobrona) - organizacja paramilitarna złożona z osób narodowości niemieckiej, zamieszkujących polskie tereny, dokonująca ataków na Polaków opowiadających się za przyłączeniem Śląska do Polski.

SENTYMENT - Uczucie sympatii i przywiązania do kogoś lub czegoś.

SEPARATYŚCI - Inaczej Freistaatlerzy /wolnościowcy/ - zwolennicy utworzenia z terytorium Górnego Śląska wolnego państwa.

SICHERHEITSPOLIZEI - (Sipo) - niemiecka formacja policyjna na Górnym Śląsku, istniejąca od wiosny 1919 do 4 października 1920 roku.

SIEDLISKA ANTROPOGENICZNE - Obszary o szczególnym charakterze, za który odpowiada działalność człowieka. Przemysł i urbanizacja zmieniając a czasem niszcząc naturalne środowiska, tworzy jednocześnie odmienne, specyficzne, zamieszkiwane przez odpowiednio dostosowane organizmy.

SIEDLISKO - Zespół czynników takich jak nasłonecznienie, temperatura, wilgotność czy rzeźba terenu, które mają wpływ na organizmy zamieszkujące dany ekosystem. Decydują one często o charakterze zbiorowiska roślin i zwierząt.

SIEDLISKO PRZYRODNICZE - Pojęcie używane w terminologii prawnej Unii Europejskiej w związku z programem Natura 2000. Oznacza obszar lądowy lub wodny o określonych cechach środowiska, identyfikowane zwykle przez określone zbiorowiska roślinne lub warunki geograficzno-ekologiczne.

SKAŁA PŁONNA - Skała towarzysząca złożu kopaliny, wydobywana wraz z nią, ale nie użytkowana.

SKAŁA WĘGLANOWA - Skała osadowa, której głównymi minerałami są węglany, głównie kalcyt i dolomit.

SKANSEN - Krajoznawcze muzeum etnograficzne pod gołym niebem, gdzie eksponowane są zabytki budownictwa ludowego oraz sprzęty i narzędzia określonego regionu.

SŁUŻBA BEZPIECZEŃSTWA - Organ bezpieczeństwa państwa będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i jego jednostek terenowych, działający w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1956–1989.

SNOBIZM - Sposób bycia polegający na naśladowaniu jakichś zachowań, gustów, często ślepe, bezrefleksyjne naśladownictwo (np. w modzie)

SNYCERKA - (Niem. Schnitzerei), rodzaj rzemiosła artystycznego polegający na rzeźbieniu w drewnie.

SOBOTY - W architekturze drewnianej niskie podcienia wsparte na słupach, częściowo lub całkowicie zabudowane, przykryte dachem jednospadowym, otaczające kościoły lub cerkwie.

SOCJOLOGIA - Nauka o społeczeństwie, prawach nim rządzących, przejawach życia i współżycia grup społecznych.

SOLANKA - Woda zawierająca powyżej 15 g/l rozpuszczonej soli kamiennej, inne sole oraz związki jodu i bromu.

SOLITERY - Inaczej drzewa soliterowe. Samotnie rosnące drzewo, które może być pozostałością lasu. Czasami jest też nasadzane specjalnie ze względu na walory estetyczne (bogaty zakwit, szczególny kolor liści jesienią) lub praktyczne (ograniczenie siły wiatru, ostoja dla zwierząt.

SONORYZM - Polega na wydobywaniu brzmienia nietradycyjnymi sposobami z tradycyjnych instrumentów, np. Bębnienie czy skrobanie po pudle wiolonczeli.

SPECJALNA STREFA EKONOMICZNA - Obszar, na którym prowadzenie działalności gospodarczej jest uregulowane przez szczególne, inne niż na pozostałym obszarze kraju przepisy. Przedsiębiorstwa inwestujące w strefie mogą liczyć na ulgi podatkowe, pomoc w prowadzeniu działalności i szereg innych korzyści.

SPOŁECZEŃSTWO KONSUMPCYJNE - Potocznie: społeczeństwo nowoczesne, w którym konsumpcja, nabywanie dóbr materialnych staje się wyznacznikiem szczęścia, prestiżu społecznego, oceny człowieka. W społeczeństwie konsumpcyjnym celem życia jest konsumpcja rozumiana nie jako zaspokajanie podstawowych potrzeb, ale jako pewien sposób życia, typ kultury.

SPOŁECZEŃSTWO TRADYCYJNE - Określenie używane wobec społeczeństw, które nie osiągnęły jeszcze etapu społeczeństwa przemysłowego. Charakteryzowały się one m.in. dużym ilością ludności zamieszkałej na wsiach, wysokim analfabetyzmem, gospodarką opartą na rolnictwie i rzemiośle, a podstawową jednostką gospodarczą było gospodarstwo domowe.

SPOŁECZNE WYZNACZNIKI - Obowiązujące w danym społeczeństwie uwarunkowania i wzorce życia poszczególnych jednostek.

SPRAWIEDLIWY WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA - Najwyższe izraelskie odznaczenie cywilne nadawane nie-Żydom, przyznawane przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie osobom i rodzinom zasłużonym, które z narażeniem własnego życia, bezinteresownie ratowały ludzi narodowości żydowskiej w czasie II wojny światowej.

SPRAWOZDANIE - Szczegółowe zdanie sprawy z czegoś, np. wydarzenia, z uwzględnieniem podstawowych wiadomości (czas, miejsce, przebieg, osoby, efekty, ocena).

STAN WOJENNY - Jeden ze stanów nadzwyczajnych, polegający na przejęciu władzy ze względów bezpieczeństwa państwa przez wojsko.

STANOWISKA DOKUMENTACYJNE - Jest formą ochrony przyrody nieożywionej, która obejmuje miejsca o szczególnym znaczeniu naukowym i dydaktycznym. Bardzo często są to miejsca nie wyróżniające się na powierzchni na pierwszy rzut oka i muszą być oznaczone odpowiednimi tablicami.

STARORZECZE - Zwykle niewielkie zbiorniki wodne, które są fragmentem byłego koryta rzeki.

STATUT - Akt prawny regulujący zadania, strukturę organizacyjną i sposób działania jakiegoś podmiotu.

STATUT ORGANICZNY - Akt prawny uchwalony przez Sejm Ustawodawczy, nadający województwu śląskiemu szeroką autonomię. Został zawarty w ustawie konstytucyjnej Sejmu RP z 15 lipca 1920 roku, stanowił podstawę prawną przyszłego województwa, zachowującego wobec reszty kraju swoistą odrębność. Na jego mocy województwo posiadało jednoizbowy Sejm Śląski, będący organem ustawodawczym w sferze finansów, administracji, szkolnictwa, rolnictwa, opieki społecznej i infrastruktury. Z kompetencji władz wojewódzkich wyłączono tylko politykę zagraniczna i wojskowość. Statut obowiązywał do wybuchu II wojny światowej i był ewenementem na skalę Polski międzywojennej.

STEREOTYP - Szablonowy, utarty, powszechny obraz kogoś lub czegoś; często oparty na uproszczeniu. Może być przyjęty może być przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, przejmowania poglądów innych osób, wzorców przekazywanych przez społeczeństwo. Stereotypy mogą być pozytywne, negatywne lub neutralne.

STEREOTYPOWY - Utrwalony w powszechnej świadomości, nie zawsze prawdziwy obraz kogoś lub czegoś, oparty na uproszczeniu.

STOICY - Wyznawcy filozofii stoickiej, jednej z podstawowych antycznych filozofii, w których nadrzędną rolę przypisywano rozumowi i umiejętności opanowania emocji („stoicki spokój”).

STOŻEK NAPŁYWOWY - Forma powierzchni terenu, która powstała w wyniku nagromadzania osadów niesionych przez rzekę lub potok w miejscu wyraźnego zmniejszenia spadku koryta i prędkości płynięcia wody.

STRAJK OKUPACYJNY - Forma protestu w której pracownicy przerywają pracę i okupują teren swojego miejsca zatrudnienia.

STRATYGRAFIA - Dział geologii historycznej, zajmujący się wiekiem i następstwem warstw skalnych.

STROLOWANE - (Określenie gwarowe) strolować - ukarać.

STYLIZACJA - Wprowadzenie do utworu literackiego (lub dzieła sztuki) elementów innego stylu, np. stylizacja na język dawny, czyli archaizacja; stylizacja na gwarę – dialektyzacja.

STYLIZOWANY - Wzorowany na naturze, lecz artystycznie przekształcony.

SUBURBANIZACJA - (Ang. suburb – przedmieście) – jedna z faz urbanizacji polegająca na wyludnianiu się centrum miast i rozwoju podmiejskich wsi m.in., w wyniku migracji mieszkańców

SUBWENCJA - Środki przekazywane z budżetu państwa o charakterze bezzwrotnym, ogólnym, bezwarunkowym i nieodpłatnym.

SUBWENCJA OŚWIATOWA - Środki przekazywane z budżetu państwa o charakterze bezzwrotnym, ogólnym, bezwarunkowym i nieodpłatnym. W tym przypadku są to środki przeznaczone na oświatę

SUFRAGAN - Biskup diecezji należącej do metropolii.

SUKCESJA - (I) dziedziczenie, spadek; (II) w biologii sukcesja ekologiczna ma wiele szczegółowych znaczeń w tym rozdziale najważniejsze jest pojęcie sukcesji wtórnej polegającej na zastąpieniu jednego ekosystemu w inny, bardziej zwykle zbliżony do naturalnego. Proces sukcesji ma charakter naturalny i sprzyja wysiłkom prowadzącym do rekultywacji terenów poprzemysłowych.

SUKCESJA HABSBURSKA - Problem sukcesji habsburskiej był spowodowany wstąpieniem w 1740 r. na tron kobiety – Marii Teresy. Cesarz Karol VI (ojciec Marii Teresy) nie posiadając męskiego, potomka wydał w 1714 r. dokument/edykt – tzw. sankcję pragmatyczną, w którym ogłoszono, że posiadłości Habsburgów będą niepodzielne oraz mogą być dziedziczone przez kobiety. Sankcja pragmatyczna nie dotyczyła tytułu cesarza (był to tytuł obieralny i żaden edykt nie miał tu mocy), a jedynie tytułu arcyksięcia Austrii. Karol VI zmarł w 1740 r., sankcja pragmatyczna wprawdzie wskazywała następców zmarłego cesarza w osobach Marii Teresy i jej męża, ale sukcesja w krajach dziedzicznych wciąż była niepewna. Wybuchła wojna (tzw. wojna sukcesyjna austriacka), spowodowana wstąpieniem na tron austriacki kobiety, Marii Teresy, i nieuznaniem przez m.in. Prusy sankcji pragmatycznej cesarza Karola VI. Fryderyk II zagarnął Śląsk, a sukces Prus „przypomniał” niektórym innym monarchom o ich prawach do wiedeńskiego tronu. Wyczerpująca wojna została zakończona w 1748 r. pokojem w Akwizgranie. Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus oraz księstwo Parmy i Piacenzy na rzecz hiszpańskiego infanta Filipa. Monarchia Habsburgów jednak utrzymała się, armie austriackie potwierdziły swą wartość na polach bitew. Maria Teresa nigdy nie pogodziła się z utratą Śląska. Bezskuteczna próba jego odzyskania doprowadziła wkrótce do kolejnej wojny śląskiej.

SURÓWKA - Stop żelaza z węglem oraz innymi składnikami otrzymywany w wyniku przerobu rudy żelaza w wielkim piecu używany do wyrobu stali.

SURREALIZM - Inaczej nadrealizm: kierunek artystyczny powstały we Francji po I wojnie światowej; akcentuje znaczenie tego, co nieświadome, niekontrolowane przez rozum, jak podświadomość, sen. Surrealiści (poeci, malarze, filmowcy) operują chętnie fantastyką, absurdem, swobodą skojarzeń, a więc kategoriami dalekimi od realizmu i zasady prawdopodobieństwa.

SUWEREN - Niezależny władca, niepodlegający niczyjej zwierzchności.

SYMFONIA - Trzy- lub czteroczęściowy utwór muzyczny na orkiestrę; orkiestrowy odpowiednik sonaty.

SYMULTANICZNOŚĆ - Jednoczesność, odbywający się jednocześnie; tu: odbiór dzieła poprzez wiele zmysłów i liczne skojarzenia.

SYNANTROPIZACJA - Proces przekształcania szaty roślinnej (świata zwierzęcego i nieożywionego środowiska geograficznego) pod wpływem działalności człowieka, objawiający się jako kolejne wypieranie elementów swojskich przez elementy obce, a elementów swoistych przez wszędobylskie.

SYNTEZA SZTUK - Połączenie w ramach jednej dziedziny sztuki elementów innych dziedzin; zwłaszcza w teatrze koncepcja ta jest żywotna, gdyż łączy on elementy literatury, tańca, muzyki i malarstwa, również w jednym dziele łączenie elementów różnych dziedzin sztuki np. w wierszu efektów muzycznych, dramaturgicznych i malarskich.

SYSTEM KURIALNY - Sposób wyboru przedstawicieli do zgromadzenia, charakteryzujący się podziałem wyborców na tzw. kurie. Liczba deputowanych pochodzących z wyboru danej kurii zależeć może od cenzusu majątkowego, wykształcenia, bądź też statusu społecznego. Przykładem państwa, w którym obowiązywał system kurialny były Austro-Węgry (do 1907), czy wchodząca w skład Austrii Galicja, gdzie mieszkańcy wybierali w ten sposób swych przedstawicieli do sejmu krajowego do 1918.

SYSTEM NORMATYWNY - Zespół reguł – norm i wartości – związany z daną kulturą, dotyczący różnych przejawów życia społecznego (obejmuje np. zwyczaje, moralność, prawo).

SZALOWANIE, SZALUNEK - Deskowanie, obijanie deskami konstrukcji z belek drewnianych, w układzie pionowym lub poziomym.

SZEROKI TOR - Na świecie stosowane są różne odległości pomiędzy szynami kolejowymi, rozstaw torów stosowanych na Ukrainie i w Rosji (1520 mm) jest większy niż rozstaw torów używanych w Polsce (1435 mm).

SZKIELETOWA KONSTRUKCJA - Inaczej pruski mur, rodzaj ściany konstrukcyjnej wykonanej w technologii mieszanej drewniano-murowanej, gdzie elementem konstrukcyjnym jest drewniany szkielet, wypełniony murem ceglanym. Charakterystyczny szachulcowy rysunek elewacji, w którym elementy drewniane kontrastują z polami murowane z cegły (często pokryte jasnym tynkiem) podnosi walory dekoracyjne budynku.

SZMULARZ - Producent taśm, sznurów, ozdób do sukien.

SZPAT - Przeźroczysta odmiana kalcytu.

SZPROS - Listwa dzieląca skrzydło okienne lub drzwiowe na mniejsze pola, tzw. kwatery. Zamocowana w ramiakach lub ościeżnicy.

SZWARCOWNIK - Przemytnik, człowiek nielegalnie przewożący (przenoszący) coś przez granicę.

SZYCHTA - (Gwarowo) – zmiana robocza w kopalni.